Kunst als medicijn tegen oorlogsmoeheid: we hoeven ons niet machteloos te voelen bij de oorlog in Oekraïne | opinie

W at kunnen we doen bij een oorlog die nog jaren door kan modderen? Is er een manier om iets te betekenen bij de onverteerbare agressie, het zinloze leed en de immense schade aan gebouwen, erfgoed, infrastructuur en de natuur?

Ik voel me machteloos. Toch kunnen we een rol spelen. Ik dacht aan de muziekprojecten die ik in Palestina, Israël en Syrië uitvoerde en geloof dat we nooit hoeven te aarzelen om zelf vormen van nabijheid, urgentie en gezamenlijkheid te scheppen die van betekenis kunnen zijn.

Het zal de raketten niet kunnen stoppen, maar het kan wel voorkomen dat we oorlogsmoe worden en Oekraïne uit het oog en hart verliezen.

Verhaal zonder woorden

L ang voor een oorlog of conflict oplaait, begint de strijd om het verhaal. Verhalen kunnen verbeelding in gang zetten, maar ook een gevangenis creëren. De heersende macht schept zo een beeld van zichzelf en van de ander, de vijand.

Op dit verhaal kunnen wij allemaal invloed hebben. We vertellen het door, delen, versterken of vertalen het. Zo bepalen we hoe geschiedenis verteld wordt, welke helden worden vereerd, hoe sportprestaties worden neergezet, welke kunstenaars exposure krijgen en welke humor de ruimte krijgt.

Waar het in landen zoals Syrië, Rusland of Iran werkelijk gevaarlijk is om tegen een van boven opgelegd verhaal in te gaan, kunnen poëzie en andere kunstvormen de waarheid zeggen zonder letterlijk te zijn. In muziek kan een aanklacht klinken zonder expliciet te worden. In een beeld wordt het ongehoorde hoorbaar.

Het eerste slachtoffer

Zo dra span ning omslaat in strijd, wordt alles zwart-wit. Dan komt het erop aan om partij te kiezen. Waar hoor je bij? Welke verhalen vertel je, wat wil je horen? Er is dan geen ruimte voor nuance, twijfel. Zelfs een aarzeling is verdacht.

Het is een bekend gezegde dat waarheid het eerste slachtoffer is van een oorlog. Kunst kan dit tegengaan door speelruimte te bieden – voorbij feiten en leugens. Een kunstenaar doorbreekt met beelden en verhalen de zwart-witverdeling en maakt ruimte om te dromen, te twijfelen en op een grens te verblijven tussen werelden in.

Die ruimte is essentieel voor gevoelens en ideeën die niet eenvoudig in goed en kwaad zijn in te delen. Denk aan de worsteling van immigranten, mensen met dubbele nationaliteit, in een gemengd gezin, of in andere situaties die troebel, dubbel of in verandering zijn.

Andere vragen

Ho e kijken we naar het nieuws? In het n ieuws wordt waar we naar kijken bepaald door de vragen die we stellen. En die vragen worden gesteld door journalisten, politici en experts. Hun vragen zijn ingekaderd door de grote urgentie van winnen of verliezen die het gegeven van een oorlog beheerst.

Maar als je wat afstand neemt en je verbeelding wat ruimte geeft, kun je ook andere vragen stellen. In welke groeven kijken en denken we? Wanneer ontaardt het vertellen van een verhaal in een uitsluiten of opschonen? Mogen we twijfelen? Mag onze gecompromitteerdheid ook zichtbaar worden? Zijn er vragen die we beter niet zouden moeten stellen?

De levens van vrouwen

In geschiedenis, op het nieuws en op de ma nieren hoe we naar de oorlog kijken, staat bijna altijd het mannelijke perspectief centraal. De soldaat. De generaal. De president. Maar wat gebeurt er in de levens van de vrouwen? Kan hun blik ons beeld van een oorlog verdiepen?

Boeken, films en theaterstukken bieden toegang tot hun wereld. Zo speelde theatergroep Dood Paard het indringende stuk Women in Troy, as told by our mothers . Het is fictie, speculatie. Maar juist daardoor kan het doordringen tot gedachten en gevoelens die normaal nooit hoorbaar worden. Een doorgaans toegedekte dimensie van wat oorlog is, wordt zo zichtbaar.

Meer dan vechten

O orlog is zo groot dat het alles opslokt. Ook de toekomst. Toen ik muzieklessen gaf in een Syrisch vluchtelingenkamp in Jordanië, vroegen we een paar jongens van ongeveer 12 jaar wat ze zouden willen worden in de toekomst. Een van hen antwoordde vrolijk en direct: „Ik hoef niets te worden, als ik 14 ben kan ik naar Syrië om te vechten en te sterven.”

We merkten ook aan andere kinderen hoezeer het leven in een vluchtelingenkamp hun het perspectief op een toekomst ontneemt. Alles wat zij ooit hadden is voorbij. De toekomst is leeg. Het heden is waardeloos.

Door samen muziek te maken en aandachtig te luisteren en te reageren op elkaar, kan het heden, het hier en nu weer waarde krijgen. Muziek klinkt immers alleen in het heden. En samen spelen is kijken, luisteren, reageren. Ontvangen en doorgeven, als in een stoei- of vrijpartij. Het kan iets van gezondheid en ademruimte terugbrengen in een gehavend gemoed.

Aya’s lied

Ee n van de kinderen had zelf een lied gemaakt. Haar vriendinnen moedigden haar aan om het te laten horen. Het bezong haar liefde voor Palestina, het land waar haar grootouders van waren verdreven. We vroegen of we het mochten opnemen.

Later liet ik het lied horen aan een vriend die met het New York Philharmonic werkte. Hij vroeg jonge componisten in New York om het lied van Aya tot een groot stuk uit te bouwen. Uiteindelijk klonk Aya’s lied op een podium dat normaal voor de meest waardevolle en beroemde composities gereserveerd is, gespeeld door de beste musici die er zijn. Een opname hiervan lieten we haar zien. Zijzelf en alle kinderen in haar omgeving zagen zo hoe een stem van iemand ver weg in een achterbuurt van een stoffige stad in Jordanië toch gehoord kan worden, zelfs aan de andere kant van de wereld.

Oorlogsnieuws slijt

O orlogsnieuws, met emoties van woede, ha at, verlies en onrecht, is niet lang houdbaar. Na dagen, weken van dezelfde beelden op het journaal slijt het gevoel, het is geen nieuws meer. Dat is begrijpelijk en logisch.

De situatie in Oekraïne bereikt ons dankzij nieuwe ontwikkelingen, aanvallen en heftige incidenten nog redelijk vaak. Maar plekken als Jemen, Afghanistan, Gaza en Ethiopië verdwijnen van de radar. En van een slapend conflict zoals in Cyprus ligt al helemaal niemand wakker.

Kunst kan vergeten, gesmoorde of uitgebluste verhalen een podium geven. Door met aandacht voor detail beelden te kiezen, stemmen te versterken en in te zoomen, kunnen mensen en plekken die aan hun lot zijn overgelaten weer gezien worden.

Acties

Ha ndelingsperspectief is een doel op zich als je de moed dreigt te verliezen. Het zijn acties die ons in beweging houden, zodat we door blijven zoeken naar kennis, nabijheid en verbinding. Dit pad is nodig nu de oorlog in Oekraïne in vaste sporen komt te zitten en de verhalen verstrikt raken in herhaling.

Het is ook nodig om de voortmodderende conflicten elders met frisse blik en goede moed tegemoet te treden. In een urgente crisis zoals een oorlog, is direct en snel handelen nodig. Maar als we niet tegelijkertijd ruimte maken voor traag onderzoek, verbeelding en spel, dan vernauwt onze blik, en kunnen we verrast worden door onvoorziene problemen die halverwege of achteraf tot een volgende, soms zelfs grotere crisis leiden.

Kunstenaars, onderzoekers, schrijvers en verbeelders kunnen dit niet alleen. Zij zoeken samenwerking met ieder die toegang, verbinding en een ingang ziet, voorbij de tragiek en de uitzichtloosheid.