Het Nederlandse pensioenstelsel is afgelopen oktober voor het derde jaar op rij verkozen tot het beste van de wereld. Een prestatie van formaat. Dit stelsel moet volgens het nieuwe Pensioenakkoord, dat in 2026 wordt ingevoerd, nog beter worden en gaat de komende jaren dan ook behoorlijk op de schop. Pensioenen worden dan transparanter en persoonlijker, wat het draagvlak voor het pensioenstelsel moet vergroten. Het nieuwe stelsel moet dus beter aansluiten bij de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt.

Aan het Pensioenakkoord is zo’n tien jaar discussie voorafgegaan. In die tien jaar heeft zich een ontwikkeling op de Nederlandse arbeidsmarkt voltrokken waar nauwelijks rekening mee is gehouden: de sterke groei van het aantal zzp’ers. De positie van zelfstandigen in het Nederlandse sociaaleconomische bestel brengt majeure vraagstukken met zich mee. Eén daarvan is de pensioenpositie van zzp’ers.

Zzp’ers hebben als ondernemer sinds jaar en dag een eigen verantwoordelijkheid voor hun oude dag. Lang niet iedere zelfstandige spaart echter voor pensioen. Er zijn zzp’ers – vaak vrouwen – met een laag inkomen in dienstverlenende beroepen, zoals schoonmaker of thuiszorghulp. Het is voor deze groep vaak geen bewuste keuze om zzp’er te zijn. Zij zijn onderdeel van de ‘flexibele schil’ van ondernemingen. Voor deze groep kan het al moeilijk zijn om rond te komen, laat staan om bij te sparen voor de oude dag.

Op het gebied van tariefstelling moet voor deze groep zzp’ers echt iets gebeuren. Het kabinet prijst hen als essentiële steunpilaren in deze coronatijd; dan verdienen deze steunpilaren toch een uurloon dat ruimte biedt om te sparen voor pensioen? Daarbij hoort ook een betere toegang tot het pensioenstelsel, zodat zij na het harde werken een goed leven kunnen leiden en de rust krijgen die ze verdienen.

Als ze niet worden geholpen en dus te weinig hebben gespaard, levert dit op termijn ook een maatschappelijk probleem op, doordat ze straks massaal op overheidsvoorzieningen moeten terugvallen.

Symboolpolitiek

Er zijn ook goedbetaalde professionals, zoals ict’ers, die gemakkelijk iets kunnen sparen voor hun oude dag. Binnen het huidige Nederlandse pensioenstelsel zijn er voor hen mogelijkheden om bijvoorbeeld via een aanvullend pensioen of vrijwillige lijfrentes te sparen. Toch kiest het gros ervoor om hier geen gebruik van te maken, maar zelf te beleggen. Zonde, maar voor hen voordeliger, mede omdat het huidige stelsel onvoldoende geschikt is.

In Den Haag kwam de afgelopen jaren af en toe ter sprake deze groep een betere toegang te verlenen, maar effectieve maatregelen zijn uitgebleven. De verbetermaatregelen die wel werden doorgevoerd, zoals het buiten de bijstandstoets houden van pensioengeld, hebben het karakter van symboolpolitiek. De politiek zegt wel dat het pensioen voor zzp’ers een belangrijk vraagstuk is, maar doet er te weinig aan.

In de plannen voor het nieuwe pensioenstelsel speelt de positie van de zzp’er opnieuw slechts een bijrol. Er worden weliswaar wat toekomstige plannen gepresenteerd over de vrijwillige deelname van zzp’ers in een pensioenfonds, maar erg concreet zijn die niet.

Enige hoop is gevestigd op de plannen van minister Wouter Koolmees (D66) van Sociale Zaken en Werkgelegenheid om experimenten op het gebied van vrijwillige pensioendeelname te lanceren. Deze blijven echter uit. Wellicht zijn ze al een stille dood gestorven bij gebrek aan politieke prioriteit. Intussen tikt het klokje door en gebeurt er niets.

Nieuw pensioenstelsel

De pensioendiscussie van de laatste jaren is voornamelijk gegaan over het pensioen van werknemers. Het was beter geweest als het was gegaan over het bereik van het stelsel. Of beter gezegd, het had moeten gaan over de institutionele inrichting van het stelsel. Dat moet zo worden ingericht dat alle werkenden voor een goed pensioen kunnen sparen. Het is daarom de hoogste tijd om de toegang van zelfstandigen tot het pensioenstelsel te verbeteren.

Er kan voor verschillende opties worden gekozen, variërend van het uitbreiden van de vrijwillige pensioenspaarmogelijkheden tot het invoeren van een pensioenverplichting. Het eerste zal te weinig zoden aan de dijk zetten en het tweede werkt voor veel zelfstandigen als een rode lap op een stier.

Er is ook een interessante tussenvariant, die uitgaat van pensioendeelname, maar waarbij de zzp’er kan kiezen om niet mee te doen. De pensioendeelname van de zzp’er wordt dan automatisch geregeld en de zzp’er heeft de keuze om er niet aan deel te nemen. Voordeel van deze oplossing is dat zzp’ers meer voor pensioen gaan sparen, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. En bovendien behouden zij hun ondernemersvrijheid.

Meer politieke aandacht

Om te komen tot deze oplossing is het eerst nodig dat het pensioen van zelfstandigen meer politieke aandacht krijgt. De komende verkiezingsstrijd voor de Tweede Kamer zal dit debat verder moeten aanzwengelen. Het is goed om te zien dat de verbetering van de pensioenpositie van zzp’ers in een aantal verkiezingsprogramma’s wordt genoemd.

Maar er is meer nodig, met name concrete maatregelen die de toegang van zelfstandigen tot het pensioenstelsel verbeteren. Dan kunnen zzp’ers straks ook meevieren als het Nederlandse pensioenstelsel weer als beste ter wereld wordt gekozen. Een pensioenstelsel waarin het niet uitmaakt of je in vaste dienst of als zzp’er werkt.

Mark Boumans is gepromoveerd op het onderwerp pensioen van zelfstandigen aan de VU, werkzaambij Montae & Partners en verbonden aan het Expertisecentrum Pensioenrecht van de VU.